Italiano

germ_flag.gif (917 byte)
Deutsch
indo-flag.gif (148 byte)
Indonesia

Profilo storico di un paese sardo in forte espansione:
 Cabhuterra


English

russia-flag.gif (919 byte)
Russian

de Emanuele Atzori
  barra.gif (1564 bytes)

Cabhuterra est unu de sos pagos Comunes de Sardigna chi in sos ultimos degh'annos at appidu una creschida de paesanos de sos pius altos de s'isula e unu cambiamentu de sa 'idda chi che dat subitu a ojos. Cabhuterra no est pius una idda sola ma est cumposta dae tres dominarios, attesu tra issos finzas chimbe chilometros a linea 'e aria. Su primu dominariu, su pius antigu, s'est ismannadu dae una 'idda minoredda de su milli e seschentos e d'est postu a pes de su montiju 'e Montarbu, Punta Sa Loriga, e Monte Arrubiu. Su segundu dominariu s'est comintzadu a fraigare a sa fine de su 1960 in un'iscia  affacca a mare chi dae Sa Madalena si che illargat finzas a Cala d'Orri, su terzu dominariu comintzt a si frummare in su 1966 a pes de su montiju de sa Birdiera, Pauliara, e Sant'Alvara. 
S'istoria de custu logu, dae su primu fraigu, in s'annu 1965, finzas a custas dies est istadu dae me iscrittu in unu liberu pubblicadu de s'editore Carlo Delfino de Tathari, su liberu at pro titulu: "Cabhuterra, dae baronia feudale fintzas a cussa posiscione de oru chi at como accurtzu a Casteddu". Custas pagas paraulas iscrittas non sunu ateru che unu suntu de si chi hapo iscrittu in cussa ocajone. Sos chi sunu interessados la poden pedire a su editore Delfino, in sa carrera Rolando 9/A, 07100 Tathari (Italy). 
No si podet faeddare de comente est Cabhuterra como chena prima faeddare a sos primos homines chi an bividu in custa cussorgia. Una 'idda frummada dae cubones, chi fin forsis de sa cultura de Othieri (s'ultimu Neoliticu), fit in peese a su tempus accurtzu a Cuccuru de Ibba (su fraile 'e pedras istudiadu dae Enrico Atzeni) e in sa Pranedda de Punta sa Loriga. Muros imbolados de nuraghes s'idene alu in unu postu jamadu Carrubba Durci, ateros muros imbolados si poden bidere in su Is Antiogus,e in su Is Cuccureddus. Ateros muros imbolados de domos Cartaginesas si sunu agatadas in unu postu jamadu Su Loi, in unu canale de Santu Antoni e in ateros logos postos in altura. 

 
Sa cheija parrocchiale de S. Efisiu 

Est dae su primu seculu prima 'e Cristu chi sos dominarios comintzana a esser maigantos. Infattis, cando sa Sardigna diventeit s'arzola 'e Roma, fintzas in Cabhuterra, ispartos in tottu sa cussorgia, si fraigheini dominarios su pius mannu de custos fit postu a laccanas de una pischina, cun d'onzi probabilidade pagu pius in basciu de sa Tanca Sa Turri.  Cussu dominariu, immannendesi, diventit sa 'idda perdida "Villa caput terrae". De sa cale faeddat unu pabiru judicale de su 1107. Ma no fit s'unicu postu pienu 'e zente: Ateros bi nd'aiat a Perda Su Gattu, a sa Maddalena, a sa Cresiedda, a sa Birdiera,a sa Baccalamantza, a Su Lillu in s'iscia de su Liori in su canale 'e s'aba e Tomasu. Si restat ammeravizados tantos sun sos logos abitados in custos montes. Dae chie fini abitados no s'ischit! Onzunu narat sa sua. Forsis fit zente de ratza Cartaginesa chi si fit in cuntrastu cun sos Romanos (zente bandidende) podian essere puru maurreddos isperdisciados in Sardigna dae sos Romanos, o puru carchi fogu chi fin 'ennidos dae s'Africa e chi campaiana fatende sos ervegarzos seghende linna pro sa tzittades de Nora e de Karalis. De sa 'idda de Cabhuterra mediovale si connoschene sos numenes de sos babos de famiglia ca los amus agatados iscrittos in unu pabiru de su tempus de sos juighes; in tottu sunu chimbe fogos (Pizia, Pira, Corsa, Foco, Albuo), chi no b'intran nudda cun sas familias de como. 
Cabhuterra faghiat parte de sa curadoria de Nora e cando custa s'isperdiscieit diventeit issa logu de curadoria, dende numene a tottu sa cussorgia chi dae tando 'enit jamada "Cabhuterra"  e custu logu all'accanada a sas pischinas de Casteddu e de capo Pula. 
Cando, in su 1258 su logu de Casteddu enzeit divisu, sa curadoria passeit a sos de Donortaticu. 
Ma custus, chi faghian parte de sos senores de Sardigna da poi a pagu tempus perdeini sa 'idda de Cabhuterra, resessende a muntennere solu Santa Maria Maddalena e tottu sos ateros dominarios de su circondariu; de maigantos de custos, oe, no bi nd'at pius mancu s'iscobiu. Cabhuterra che fineit sutta su dominiu de Marianu II de Arborea (amigu sintzeru de sos Pisanos), su cale dae poi la deit a si l'isfruttare a Giagu Villani. Tra su 1292 e su 1293, cando Pisanos e Genovesos si fin gherrende sa Sardigna, Cabhuterra benzeit isperdida dae sos soldados de sas naves Genovesas chi fini isbarcados a Sa Maddalena. In paritzos pabiros si podet leggere chi "sas turres nde sunu istadas imboladas (ma bae e ischi inue fini) e brujada tottu su seminadu". 
Cando morzeit Marianu, Pisa s'arroganteit su dirittu a su possessu de sa 'idda e che imboleit fora a Giagu Villani. In su 1324 sos pisanos isbarcheini in su portigheddu de sa Maddalena  pro ojare sos soldados de s'esercitu Aragonesu chi fit comintzende a leare possessu de sa Sardigna. Comente tottu sos chi leggene carchi pagu 'e istoria ischin gia, sos Pisanos leeini una podda accurtzu a a Elmas in unu logu jamadu Lutocisterna e dae tando sa cittade de Pisa la fineit de dettare legge in s'isula. Aiamus un'ateru mere: Alfonso d'Aragona chi torreit in segus sa'idda de Cabhuterra a Giagu Villani su fizu de su cale dae poi la 'endeit ad su rennu de Arborea o menzus a Timbora de sos de Roccaberti, mamma de sa pius noida Eleonora. Cando dae poi su rennu de Arborea e su rennu de Aragona comintzeini a si brigare; Cabhuterra, comente 'e sempre buscheit pro tottu. Benzeit distrutta, custa 'olta dae sos Aragonesos cumandados dae Berengario Carroz. 
Pro sa 'idda isteit sa ruina e tottu sa cussorgia resteit chena zente pro tempus meda, tantu chi Fara faeddeit de una "malesa deserta". Forsis, sas pagas presenzias fin cussas de sos frades eremitas de sa cheija de sant'Alvara fraigada in su 1281 in una figura romanico-pisana cun carchi pittura araba dae s'arcivescovo Gallo. Sa cheija enzeit fraigada in dunu eremu connoschidu dae sa zente finzas dae su tempus isconnottu de su tempus de mesu cando fit su logu de sos frades Basilianos. Non balet a nudda como de faeddare de sos cambios de propriedade de sa 'idda disabitada.  
Namus solu chi, in su 1494 sa cussorgia de Cabhuterra e cussa de Sarroch benzeit comporada da unu meigu: Ansia Torrella, chi benzeit a incominzare sa baronia de Cabhuterra e de Sarroch. Brinchendeche ateros cambios de feu  'enimus a su barone Zirolamu Torrellas chi su 9 de Maju 1655 ponzeit manu a sa fundamenta de una 'idda noa chi nomineit "Villa S. Efisio". Si fraigheit pro isse unu palattu a frumma de castellu e una cheija pro sos suos  dedicada a sant'Efisiu. Custos fraigos fin posto inue oe s'agattat s'asilo Principe di Piemonte. 
A sincomintzu de su seculu XVII, in sa cussorgia de Cabhuterra benzeini a istare zente in chirca de unu postu trankillu pro poder pregare in santa paghe. In su 1615 benzeit fraigada dae sos frades Zirolamitas sa cheija de S. Zirolamu chi diventeit dae poi una canonica; tancada in su 1867. Sos frades minores conventuales leeini a s'inversa, possessu in su 1640 de sa cheija de S. Alvara e deini in cambiu, a s'arcivescovo de Casteddu sa cheija de S Maria de Uta, chi fit diventadu unu logu pagu adattu po pregare.

 
   
 Sa pultescione de Sant'Efisiu in sas garreras de sa 'idda 

E cando finzas sos padres Francescanos  si nde deveini andare dae sa canonica de S Alvara custrintos dae sa legge chi  leeit sas deghimas a  sa cheijas (1867) sa cheija diventeit unu bene de s'istadu e su prioradu pro sa festa chi 'enit in sa prima chida de Triulas passeit in manu de sa Parrochia de S. Efisiu. 
No servit a nudda como de faeddare de tottu su faghe faghe chi sa zente de Cabhuterra deveit fagher fronte pro s'affrancare dae sas cadenas de su feu chi in s'isula benzeit truncadas in su 1838 dae Carlo Alberto. Si poder narrer solu chi sos barones e sas baronessas chi appein sa fortuna de aere in feu custu logu  no fattein mai nudda pro lu mezorare. Pessein solu a si fagher dare guasi tottu su chi bi essiat dae su tribagliu de sos affeados. De tottu issos aian dirittu: 
Dirittu de cancelleria chi fit a garrigu de cuddos pagos chi pussedian carchi cosa, dirittu de feu chi fit pro tottu, dirittu 'e puda chi fit pro sos cojuados, dirittu de crabittu e de casu, dirittu 'e linna, de terra e de paza, de mele e de lardu, de masellu, de tzilleri, e de curia; e dae poi atteras deghimas chi fin tassas a iscadenzia pro bervegarzos  e porcarzos. S'ultimu feudatariu de sa baronia est istadu Larentu Zapata, fizu de Efisiu. Su feu si fit immannadu cun su tempus e a parte sa cussorgia de Cabhuterra e de Sarroch nde faghian parte finzas sas cussorgias de Las Plassas, de Barumini e de Villanovafranca. Su riscattu 'enzeit apparauladu cun d'una carta de su re su 9 de Maju de su 1840. 
Finida s'affeadura sa 'idda comintzeit a respirare (comente tottu sas 'iddas de Sardigna). In sa cussorgia chi tando aiat pagu pius de 800 animas bona parte de sos terrinos de su feu cambian de manu, terrinos chi finzas a tando fini istados impitados dae sos affeados in comone (in pagas paraulas unu tantu de custos terrinos benian dados unu pagu a s'unu unu pagu a s'ateru a sos massajos mentres su pius restaiat a padru). 
Pro dare un'ispinta a sos massajos, su guvernu Sabaudu parteit sos terrinos chi prima fini a in petzos de duos ettaros s'unu  e nde cuntzedeit unu lottu a d'onzi foghile, istende in favore de sos chi no aian nudda e a sos merijeddos. Cun cussu onzi foghile de Cabhuterra diventeit su mere de unu biculu 'e terra. Haiat solu s'obligu de si tancare sa terra e de la laorare e de pagare una tassa chi su guvernu imponzeit dae cue a pagos annos. Tottu cussu fatteit annicare sos pius mannos proprietarios de sas tancas chi poi fini sos pius mannos baccarzos e bervegarzos  e a sos cales no fit piaghidu pro nudda cussa partimenta de su terrinu chi prima usaian si podet narrere guasi de gratis pro fagher paschere sa roba issoro. Cabhuterra, pro custu motivu isteit una de sas pagas 'iddas ue si rendeit necessariu  de mandare un'isquadra de cavalleritzos pro fagher ordine e chircare de fagher sessare sa contierra tra sos pagos proprietariones e sos massajos. 
Finida pro sempre s'affeadura nde ruein puru sos muros de sa cheija fatta fraigare dae Zirolamu Torrellas in su 1665. Toccheit tando de ponner manu a nde fagher un'atera, pius in sintonia cun sos bisonzos de sa 'idda noa. Su fraigu de sa cheija noa, subra unu disegnu de s'ingegneri Francesco Immeroni, incomintzeit in su 1855 e la si cumpleteit in su 1858. Su costu chi pro tando no fit pagu, si faeddat de 20.000 francos istein pagados dae su comune chi si fatteit dare unu prestidu dae sa Cassa Depositi e Prestiti. 


Costume tradizionale


Parco urbano di Piazza Liori

Sas familias pius in possa de sa 'idda s'abizein subitu chi fit necessariu, pro su bene issoro de aere su controllu de onzi cosa chi si aiat in cumone, si fini abistos chi ateras familias pius pagu in possa de issos si fin leende troppu su logu. Pro cussu motivu tottu sos sindigos de sa segunda parte de s'ottighentos finzas a sa fine de su regnu italianu, sunu essidos o cumandados dae cussas familias de pastores e bacarzos chi aian terras, teracos, e roba. Su guvernu chircheit de faghere andare addainanti sos massajos e cussu fattu  comintzeita cambiare sas cosas in sas campagnas. Su bestiamine allevadu mimineit si devet narrer per� chi  in custa 'idda ,sas malesas sighein a dare unu tzertu ispaziu a crabas, 'arveghes, porcos e bacas (in s'istiu si nde falaian tottu a sas baddes). Si comintzeit a isperimentare carchi modu nou de tribagliare sa terra, pro meritu de su marchese Stefano Manca de Villahermosa chi pro primu isperimenteit in sas tancas suas: in Villa d'Orri e in sa Tanca di Nissa. 
Est meda probabile chi tzertos modos noos de tribagliu sos de Cabhuterra los appana imparados tribagliende propriu in sas tancas de su marchese chi a sus tempus fini addainanti de sos atteras. 
In su 1860 isteit aberta sa miniera de S. Leone  dae una cumpanzia mineraria parigina, sa cumpanzia de Petin Gaudet chi fit puru padrona de su gruppu (Cumpanzia de sos alti forni e de sas acciaierias de sa marina e de sas machinas a vapore). Custu fattu fatteit de sa zente de Cabhuterra sos primos sardos chi 'enzein a cuntattu cun tottu cussu mundu divesciu chi fit bessidu dae rivoluzione industriale chi in aterue bi fit gia dae unu seculu. 
Calecunu de Cabhuterra cambieit trabagliu e sich' intreit in miniera. Sa miniera passeit tempos altos e bascios e a sa fine de su seculu passadu passeit in ateras manos e pro maigantu tempus tancheit, poi la torrein 'abberrere e poi la torrein a tancare custa 'olta pro sempre, in su 1963. 
Sa presenzia de sa miniera cambiet sa vida de sa 'idda, e mancari chi cussu trabagliu fit malu e perigulosu pro su saludu: pro su pagu chi fin pagados deit modu a maigantas familias de superare annos de famine e de carestias chi a incomintzu de seculu maltratteit su logu.  Sa cussorgia de Cabhuterra est istad dae sempre unu logu isoladu. Si pessamus poi, chi custa cussorgia est istada sempre male attraessada dae sos tirighinos si cumprendet chi mancari sa 'idda siat accurtzu a Casteddu no nda godidu pro nudda, ca sos mezzos pro andare e torrare dae sa tzittade fin pagos; cando non bi fin pro nudda ca nde ruian sos pontes de s'Iscafa. 
In su Vinti una tzerta importanzia l'appeit sas salinas de Macchiareddu. Si trattaiat pero de unu trabagliu 
de istajone e sos operaios benian fattos tribagliare che maccos, ca sos padronos resessian a los ponnere 
a punta a pare e in cuncurrenzia tra issos. Su periudu fascista deit comente in tottue unu ajudu interessadu a sas campagnas ,ma tottu fineit cun sa gherra e a torrare dae s'incomintzu no fit pro nudda fatzile. 
Carchi isperanzia in su cambiamentu de su tempus lu deit s'arrivu de s'industria petrolchimica a Sarroch e a Macchiareddu; ma pro maigantos annos sos de cabhuterra si dovein accuntentare de intrare in frabica cun sas dittas chi appaltaina sos tribaglios chena poder aere unu cuntrattu de trabagliu siguru e cun duna paga pius bascia. Sos operaios non fini preparados a dovere, e cussos nde cherian s'iscuja, e poi sos ufficios de collocamentu de Assemini e de Sarroch pessaian pius a sos disoccupados issoro pius che a sos atteros. Siguru est per� chi sas cosas comintzein a cambiare in sa cussorgia. In sos annos 70 custas industrias chi fini istadas postas in essere in custa zona cambieini su modu de vivere e de tribagliare de sa zente. A sa manera de tribagliare sa terra in campu abertu si comintzeit a preferire sa pratica de sa serra. 
Dae su 1951 a oe , Cabhuterra est cambiada  dae sa die a sa notte. In custos 45 annos est cambiadu tottu; si sunu idos cambiamentos impessados gai prufundos chi lassana a bucca aberta finzas sos ispecialistas. Sa 'idda est creschida comente unu riu in piena. Su numeru de sos ch'istana in cabhuterra a su 1995 sunu arrivados a essere 18.350. Si pessamus chi in su 1961 fini (6.335) e chi in su 1971 fini (8028) pro poi arrivare in su 1981 a contare 12.208  e in su 1991  (16.428) si calculat chi s'aumentu de sa popolazione in percentuale est istadu dae su 1951 a oe de su 280,7  pro chentu. Dae su 1981 a su 1991 est istadu de su 34,6 pro chentu. Custu aumentu est unu de sos pius altos de s'isula e segunda solu a Qurtu in su tzircundariu de Casteddu. 
Si pessat chi custu aumentu de sa popolazione de Cabhuterra siat devidu  a s'ispostamentu de zente dae Casteddu e de atteras 'iddas accurzu chi ana ischirriadu Cabhuterra pro 'ennere a istare. 
Tottu custu est cumintzadu cando si sun fraigados sos primos centros de residenzia, in sa segunda parte de su 60 prima affacca a mare poi in sa zonz de sos montijos de sa Birdiera-Pauliara. Sos motivos chi ana cunvintu sas familias a ischirriare custu logu pro 'ennere a istare sun varios e divescios. Pro calecunu si est trattadu de fuire dae su burdellu de sa cittade de Casteddu e dae sa mancanzia de logos imbuschidos, pro ateros sa possibilidade de aere una domo esposta a faccia a sole e tzircundada de su 
giardinu est istada s'ispinta manna, pro calecunu si est trattadu solu de bi alanzare cun sas speculaziones. Su fattu est custos centros sunu accurtzu a Casteddu e cun sos mezzos de oe si faghet lestru a s'ispostare est poi accurtzu puru a sa zona industriale de Macchiareddu e de Sarroch inue, pro su pius si chircat su postu 'e tribagliu. Ma puru sa bellesa de su logu at contadu carchi cosa cando si est trattadu de ischirriare. A tempos de oe su logu sighit a essere unu logu pro investire in sos fraigos, siat affacca a mare siat in sos montijos costa-costa. 



S'abitadu de Cabhuterra no est tottu in dunu logu, anzis si est divisu in pius logos unu attesu dae s'ateru, bastat de isperiare carchi contu pro si render contu de custu fattu istranu: sos chi istana in sa 'idda antiga no sunu pius de su 60 pro chentu su 28 pro chentu, pius o mancu istana tra sa Maddalena e Torre degli Ulivi; su 12 pro chentu, pius o mancu in  sa zona de Poggio dei Pini. 
Gai chi a onzi lottu de fraigu nou  su logu creschet comente una cosa a parte e nemmancu paret chi sia in Cabhuterra. Su logu nou no at nudda de istoria, no faghet parte de sa 'idda 'etza si no pro una dipendenzia politica. Ma finzas in sa 'idda etza sos cambiamentos sunu istados gai mannos chi chie si nde est andadu barant'annos faghet no la diat riconnoscher pius. S'arrivu de s'industria gia dae su 60  fatteit cambiare sa manera de tribagliare. Sos coiles pius mannos serreini ca nesciunu bi andaiat pius a tribagliare a paga 'e famine e sos proprietarios comintzein a si endere sas tancas a lottos de fraigare. Su logu laoradu mimineit d'onzi die, maigantas binzas istein irraighinadas dae sos padronos ajuados in cussu dae tzertas legges chi daian inari pro lu faghere. Oe si trabaglias guasi solu in serra, ma custas puru sun minettadas dae su sale chi sas pompas chi tiran' aba nde ogana dae sutta terra (una cosa custa mai capitada a Cabhuterra ca prima si agataiat s'aba 'ona finzas a pagos metros dae sas pischinas). 
A tottu custu bi devimus aggiunghere chi su tempus chi oe si vivet est intzertu siat in su tribagliu siat pro su fattu chi cuddas  cosas 'etzas, chi bonas o malas fin siguras sunu istadas cambiadas cun su nudda. Su fallimentu de s'idea industriale, fatta a posta pro suzzare inari a s'istadu, chi finzas a pagos annos faghet fit de manu isparta e daiat chena criteriu perunu,o cun si criteriu de nos faghere imbarare chietos e mudos cun s'allampanada de sa promissas. 

barra.gif (1564 bytes)
  

Isola Sarda 1997-2005 - Associazione Culturale Ciberterra - Responsabile: Giorgio Plazzotta
I contenuti appartengono ai rispettivi autori - Tutti i diritti riservati
The contents belong to the respective authors - All rights reserved